Saruhan Medresesi’nin yapıldığı ilk dönemlerde hanı koruyan bir çavuş Kızılırmak’ın kuzey kıyısına bir mescit yaptırmış. Çevre köylerden göçenlerin zamanla çevresine ev yaptığı mescidin bulunduğu mahalle Avanos’un bilinen en eski mahallesi, Çavuşin olmuş.
Yerleşimin başladığı bu tarihlerden itibaren Avanos’un bilinen Türk evlerinin ise yaklaşık 150 yıllık bir geçmişi var. İlk yerleşimin başladığı Çavuşin’den sonra, Alaaddin, Bayır, Orta ve Yukarı Mahallelerde Türk evleri yapılmış. Toprağı sanata dönüştüren sanatçı Avanoslular evlerin mimarisinde taş işçiliğine önem vermiş. Eski yerleşim yeri olarak kullanılan mağaraların üzerine geometrik ve bitkisel süslemelerle taş evler inşa etmişler.
Alaaddin Camii: Selçuklu eseri olan Caminin Osmanlıca Kitabesi 1202 yılını vermektedir. Osmanlılar zamanında yeni birimler eklenerek genişletilmiş.
Yeraltı Çukur Camii: Hicri 1302 tarihini veren yapı yol seviyesinden aşağıda kaldığı için „Yeraltı ya da Çukur“ Camii denilmiş.
Orta Mahallae Camii: İlçe Merkezinde bulunan Caminin Osmanlıca kitabesi Hicri 1230 tarihini vermekte.
Eski Taş Evler: İlçemize özgü olan ve bölgemizin jeolojik toprak yapısı içinde tebeşir veya kisir olarak adlandırılan kesme taşlardan kemerli biçimde yapılan ve konut olarak kullanılan yapılardır. Bu evler son yıllarda Pansiyon, Otel ve Restaurant olarak düzenlenip Turizme kazandırılmakta ve turistlerin özellikle tercih ettikleri konaklama yerleri olmaktadır.
