Ürgüp, Göreme gibi Kapadokya’nın üç turistik merkezinden biri olan Avanos’un orta yerinden akan nice bilinmeyene sırdaş Kızılırmak, tüflü kızıl toprağını asırlardır bir hediye gibi geçtiği yerlere bırakırken, aslında bir sanatın doğmasına da vesile olmuş. Bu kırmızı toprak ve mil karışımıyla elde edilen seramik hamuruna Avanoslu sanatçıların el emeği göz nuru değmiş ve dünyada Nevşehir Avanos çömlekleri denilince akla gelen bir yer haline getirmiş. Nevşehir’in 15 km. kuzeyinde kalan ve antik dönemde adı ‘Venessa’ olarak anılan Avanos’un tarihi M.Ö. 2000’li yıllara, Hititlere kadar uzanıyor. Nevşehir Avanos Çömleklerinin tarihi de tüm Kapadokya’ya yön veren Hititlerden bu yana kesintisiz olarak süregeliyor. Çok eski zamanlarda Avanos çömleklerinin atların, eşeklerin üzerinde civardaki köy ve kasabalarda pazarlandığı biliniyor ki, bu usül Osmanlı döneminde, hatta Cumhuriyet kurulduğunda bile devam etmiş. Çömlek yapmayı bilmiyorsa kız verilmeyen Avanos’un erkeklerinden oluşan kervanlar Kayseri – Gülşehir – Aksaray yolunu izleyerek çanak çömlek satmak için çıktıkları yolculuklarda, pazar alanlarında ‘dolusuna pirincine, bulguruna, peynirine, tuzuna’ diye çığırırlar, takas yöntemiyle verilen çömleğin dolusu kadar üretilen üründen alırlar ve böyle geçinirlermiş. Bu yolculuklarda kırılan çömlekler ise yol kenarına atılır, Avanos yollarının kenarlarında birikerek hatlar oluştururmuş. Avanos çömlekleri nasıl yapılıyor? Avanos çömlekleri ustasının çarkındayken kolay gibi görünse de, aslında hiç de öyle kolay yapılmıyor. Avanos çömlekleri özellikleri hem maharet, hem yaratıcılık gerektirdiğinden olsa gerek, adına ‘Avanos sanatı’ da deniyor. Çömleklerin yapım aşamaları ise oldu bittiye gelecek kadar kısa bir süreç değil. Sorana ‘Avanos’tan yıllar önce almıştım’ diye göstereceğiniz masanızın, sehpanızın üzerindeki o şık eser, bakın aslında nasıl doğuyor; Çömlek Hamurunun Hazırlanması Avanos Dağları’nın eteklerinden ve Kızılırmak yataklarından toplanan yağlı ve yumuşak kil toprak, elendikten sonra suyla yoğurularak önce hamur haline getiriliyor. Hamurun kullanıma hazır hale gelmesi için 1 hafta kadar bekletilmesi gerekiyor. Yapılacak Avanos çömleklerinin cinsine göre hamurun özellikleri de değişiyor. Toprağın sertliği veya yumuşaklığıyla, içerdiği silisin pişirme ısısına tepkisi hamurun niteliğini belirliyor. Şekil Verme Hamura şekil verme aşamasında birkaç yöntem uygulanıyor. Seri üretim ve çok parça çanak çömlek üretimini hızlandırmak için tabak gibi düz parçalar çark yerine, çarka eşdeğer bir makineyle şekillendirilebiliyor. Ya da Paris sıvası da denilen kalıp yöntemi uygulanıyor ki, sıvı hamur alçılı kalıplara doldurulup katılaşması bekleniyor. Ama ruha iyi gelen bir meşgale olarak doktorların da önerdiği çömlek yapımı en çok eski tip tornada olduğunda keyif veriyor. Çömlekçi ustası özenle hazırladığı hamuru ayaklarıyla vurarak hızlandırdığı çarkına yapıştırdığı anda görsel şölen başlıyor. Usta önce elleriyle hamura bastırarak, sonra başparmaklarıyla tam merkezden bastırıp içini boşaltarak hamuru bir forma sokuyor, son aşamada ise yarım ay şeklindeki metal parçayla karın oluşturup çömleğe dönüştürüyor. Erbap elinden çıkan bir Avanos çömleğinin yapımının tornada incelip yükselerek 4- 5 dakika sürüyor olmasına şaşırıyorsunuz belki, ama bazen elinize aldığınız ufak bir kasenin yapımı boyaması ve işlenmesiyle günlerce de sürebiliyor. Zırhlama ve perdahlama Şekil verilen Avanos çömleklerinin kurutmaya geçmeden üstünün boyanmasına ve süslenmesine Kapadokya’da ‘zırhlama’ deniyor. Zırhlama yapıldıktan sonra çömlekler deri sertliği kıvamına gelene kadar 2 gün bekletiliyor. Hamur henüz tam kurumamışken yüzeyinin parlatılmasına ise ‘perdahlama’ deniliyor ki, bu işlem sacdan bir aletle (masat) yapılıyor. Kurutma Çömleklerin 20 dakika güneşe çıkarılması nemin atılmasını sağlıyor. Eğer güneş yoksa ‘yanalak’ da denilen işlik odalarında bir gün bekletiliyor. Kulplu bir ürün ise kulpları takılıyor ve pişirme sürecine geçiliyor. Pişirme ve Sırlama Avanos çömleklerinin kullanıma hazır hale gelmeden önce son aşaması fırınlanması ve sırlanması. Kuruyan ürünler geniş küvetlere yerleştirilip ev eşyası olarak tasarlanmışsa 1.000°C’de, su geçirmez daha sert kaplar ise 1.400°C’ye varan ısılarda 1-3 gün arasında pişiriliyor ve fırın soğuyuncaya kadar da içinde bekletiliyor. Sırlama işlemini yapmadan önce ise toz kıvamında sır, inceltilmiş çakmaktaşı, kurşun oksit, feldispat gibi camsı maddeler suyla karıştırılarak sır eriyiği hazırlanıyor. Pişmiş çömlekler bu eriyiğin içine daldırılarak tekrar fırınlanıyor ve çömleklerin yüzeyinde camsı bir görünüm de bu şekilde sağlanıyor. Avanos Çömlek Atölyeleri Kapadokya’daki misafirliğinizde Avanos’a gelmişken uğramadan gidilmez denilecek yerler arasında olan çömlek atölyelerini es geçmeyin. Avanos’un merkezinde mekan anlamında kullanılan chez adıyla başlayan birçok çömlek atölyesi var. Bunlardan en bilineni ise Guinness Rekorlar Kitabı’na da girmiş Saç Müzesi’yle bilinen Chez Galip. Ama civarda üretimini fabrikasyon yapan ve ihracata yönelmiş büyük seramik fabrikaları da var ki, Anadolu Çömlekçilik bunlardan biri. Bölgenin kayadan oyma 3700 m2 alan içeren en büyük mağazası ise Güray Çömlekçilik. İki katlı bu mağazada Nevşehir Avanos çömlekçiliğinin tarihsel aşamalarını da görebileceğiniz birçok örnek mevcut. Güray Çömlekçilik ayrıca Kapadokya Yeraltı Seramik Müzesi’ni kurarak Anadolu çömlek sanatını yansıtan parçaları bir araya getirmiş. ‘Kapadokya’nın El Sanatları ve Alışveriş Merkezi’ olarak tabir edilen Avanos’un merkezinde, tam da namına yakışır şekilde duran Çömlekçi Heykeli’ni göreceksiniz. Bu heykelin bir bölümünde dokuma tezgahında bir kız çocuğu ile bir kadın, diğer bölümünde ise çarkı bacakları arasına almış bir çömlekçi var. Avanos çömlekçilerinde; Evinizde mutfağınızda kullanabileceğiniz güveçler, küpler, testiler; aksesuar olarak kullanabileceğiniz Hitit ve Frig sanatını yansıtan mumluklar, tabaklar, kadehler, özellikle turistlerin çok ilgi gösterdiği gözyaşı şişeleri, Osmanlı ibrikleri, sarkaçlar, şamdanlar, Hitit güneşi testisi.