Kazakistan'ın modernleşme sürecinde önemli bir rol oynayan Şokan Valihanov (1835-1865), bilimsel araştırmaları, diplomatik görevleri ve etnografik incelemeleriyle halkın aydınlanmasında büyük öncülük etmiştir. Kısa yaşamına rağmen, Kazak toplumunun kültürel ve bilimsel gelişimine yaptığı katkılar nedeniyle ulusal bir kahraman ve entelektüel lider olarak anılmaktadır.
Şokan Valihanov, 1835 yılında Kazakistan'ın Kökşetau bölgesinde soylu bir ailede doğmuştur. Babası Valihan, Kazak hanlarından biriydi. Şokan, genç yaşta Omsk’ta prestijli bir askeri okulda eğitim almıştır. Bu eğitim sürecinde Rus kültürü ve bilimsel yöntemlerle tanışan Valihanov, ilerleyen yıllarda bu bilgilerden halkının yararlanmasını sağlayacak önemli çalışmalara imza atmıştır.
Valihanov, Kazak halkının gelenekleri, yaşam tarzı ve tarihi konusunda değerli araştırmalar yapmıştır. Bu araştırmaları, Kazak kültürünün bilimsel olarak belgelenmesine katkıda bulunmuştur. Şokan, Orta Asya ve Altay bölgesine yaptığı seyahatlerle çeşitli halkların sosyal yapısını ve kültürünü incelemiş, bu bilgileri çeşitli makalelerde toplamıştır. O dönemde, Kazak toplumunu etkileyen Rus ve Çin politikasına dair de önemli gözlemler yapmıştır.
1858 yılında Çin'in egemenliği altındaki Doğu Türkidtan’ın Kaşgar şehrine yaptığı seyahat, Valihanov'un en büyük bilimsel başarılarından biri olarak kabul edilir. Bu seyahat sırasında Kaşgar'ın sosyal yapısı, ticarî ilişkileri ve kültürel özellikleri hakkında ayrıntılı bilgiler toplamış ve bu bilgilerle, Rus Coğrafya Derneği tarafından takdir edilmiştir. Bu durum ise Şokan'ın bilimsel kariyerine uluslararası bir prestij kazandırmıştır.
Valihanov, sadece bir bilim insanı değil, aynı zamanda halkının siyasi ve sosyal reformlarla tanışmasına yardımcı olan bir diplomattır. Rus İmparatorluğu ile Kazak halkı arasında bir köprü olarak görev yapmış ve modern eğitim sisteminin Kazak topraklarında uygulanmasını savunmuştur. Bununla birlikte, geleneksel değerlerin korunması gerektiğine de inanıyordu. Onun bu dengeci yaklaşımı, Kazak toplumunun hem modern bilimle hem de köklü gelenekleriyle uyumlu bir kalkınma sürecine girmesini sağlamıştır.
1865 yılında henüz 30 yaşında iken Valihanov veremden hayatını kaybetmiştir. Kısa yaşamına rağmen bıraktığı mirasa baktığımızda, Kazak halkının modernleşme sürecinde büyük bir etkide bulunduğunu asla göz ardı edemeyiz. Bugün Kazakistan'da birçok okul, cadde ve kültür kurumuna onun adı verilerek ismi yaşatılmaktadır. Günümüzde Şokan Valihanov'un fikirleri ve çalışmaları, Kazak aydınlanma hareketinin temel taşlarından biri olarak yaşamaya devam etmektedir.
Kazakistan'ın tarihine damga vuran önemli bir figür olan Valihanov’un; bilim, diplomasi ve toplumsal reform alanlarındaki çalışmaları, Kazak halkının modern dünyaya entegrasyonunda önemli bir rol oynamıştır. Onun bıraktığı bu miras, bugün hala Kazak toplumunun kültürü ve bilimi kucaklamasında yol gösterici bir ilham kaynağı olarak da varlığını sürdürmektedir.
Şokan Valihanov'un ünlü sözüyle bitirmek isterim yazımı "Bilgi ve eğitim, milletlerin ilerlemesinin temelidir." tıpkı Mustafa Kemal’in dediği gibi "Hayatta en hakiki mürşit ilimdir, fendir."
